Editor: Massimo Cultraro (CNR-ISPC), Giancarlo Germanà Bozza (Accademia di Belle Arti di Palermo)
Deadline per l’invio dei contributi: 30 giugno 2025
La complessa storia dell’Egeo tra la fine del II e gli inizi del I millennio a.C. è segnata dal passaggio da strutture socio-politiche centralizzate e gerarchiche, identificate nel modello del palazzo miceneo, a comunità sul territorio che si riorganizzano in centri abitati di nuova formazione.
Questa fase, che un tempo prendeva impropriamente il nome di “Medioevo Ellenico”, oggi ritorna al centro del grande dibattito scientifico coinvolgendo studiosi di varie discipline, dall’archeologia alla storia, alla filologia e antropologia. L’acquisizione di una vasta messe di dati provenienti soprattutto dalla documentazione archeologica impone una rilettura e, al tempo stesso, la verifica di alcuni stereotipi sui cui si era concentrata l’indagine nel passato.
I temi di ampio respiro riguardano le ragioni economiche e politico-sociali che portano, dopo il collasso dei palazzi micenei, alla formazione di nuove identità che, ali occhi dei più tardi storici greci, si identificano nella Polis. Il termine identifica una nuova realtà urbana, scandita dal rapporto topografico tra spazi della collettività (edifici di culto e di natura amministrativa, come l’agorà) e aree residenziali, la cui eco può trovarsi nella descrizione di Scheria, la città dei Feaci dove approda Odisseo (Od. VI, 4-10). Siamo in presenza di un modello di realtà comunitaria retta da istituzioni condivise e soprattutto incardinata su un dinamico rapporto tra città e campagna.
Chi sono i protagonisti di questa nuova rivoluzione urbana? L’archeologia restituisce preziosi indizi sull’emergere di élites, la cui sfera d’influenza coincide con il controllo della produzione agricola e di alcune attività artigianali; sono costoro che mettono in campo complessi sistemi di autorappresentazione, prediligendo l’ambito funerario dove il ricordo omerico dei giochi in memoria di Patroclo è solido, e affidando a materiali esotici d’importazione orientale e di alto artigianato artistico la celebrazione del ghenos. Una prospettiva in tale direzione è l’approfondimento meccanismi di celebrazione attraverso l’elaborazione di una nuova imagerie affidata a rappresentazioni iconografiche dove dominano scene di combattimento, giochi funebri, viaggi per mare, temi che evocano il mondo omerico.
Interrogarsi su questi oscuri personaggi, i quali vantano tutti un’origine aristocratica ma tra essi solo pochi sono destinati a diventare sovrani, significa comprendere quel segmento di storia del Mediterraneo centrale che, dopo la caduta dei potentati micenei, pone le basi per la nascita della Grecia delle città e delle nuove istituzioni democratiche di età arcaica.
L’ambito cronologico entro il quale si collocano queste tematiche di ricerca è il periodo che va dal Sub-miceneo fino all’Alto arcaismo, passando attraverso i processi di elaborazione culturale del Protogeometrico e dell’Orientalizzante (dal XI al primo quarto del VI sec. a.C.), con riferimento all’Egeo, alla sua proiezione verso Occidente e al rapporto con Cipro e il Mediterraneo orientale.
Testo della Call in neogreco
Η σύνθετη ιστορία του Αιγαίου μεταξύ του τέλους της 2ης και της αρχής της 1ης χιλιετίας π.Χ., σηματοδοτείται από τη μετάβαση από συγκεντρωτικές και ιεραρχικές κοινωνικό-πολιτικές δομές, που προσδιορίζονται στο πρότυπο του μυκηναϊκού ανακτόρου, σε κοινότητες στην επικράτεια που αναδιοργανώνονται σε νεοσύστατα κατοικημένα κέντρα.
Αυτή η φάση, που κάποτε λανθασμένα ονομαζόταν «Ελληνικός Μεσαίων», σήμερα επιστρέφει στο επίκεντρο της μεγάλης επιστημονικής συζήτησης προς την οποία μελετητές από διάφορους κλάδους, από την Αρχαιολογία μέχρι την Ιστορία, τη Φιλολογία και την Ανθρωπολογία περιστρέφονται. Η απόκτηση τέτοιου τεράστιου όγκου δεδομένων, κυρίως από αρχαιολογική τεκμηρίωση, απαιτεί επανεξέταση και, ταυτόχρονα, επαλήθευση ορισμένων στερεοτύπων στα οποία είχε επικεντρωθεί η έρευνα στο παρελθόν.
Τα ευρύτερα θέματα αφορούν τους οικονομικούς και πολιτικοκοινωνικούς λόγους που οδηγούν, μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων, στη διαμόρφωση νέων ταυτοτήτων που, στα μάτια των μεταγενέστερων Ελλήνων ιστορικών, ταυτίζονται με την Πόλιν. Ο όρος προσδιορίζει μία νέα αστική πραγματικότητα, που χαρακτηρίζεται από την τοπογραφική σχέση μεταξύ συλλογικών χώρων (κτήρια λατρείας και διοικητικής φύσεως, όπως η αγορά) και οικιστικών περιοχών, απόηχος της οποίας βρίσκεται στην περιγραφή της Σχερίας, της πόλης των Φαιάκων όπου κατεβαίνει ο Οδυσσεύς (Οδ., στ, 4-10). Παρουσιάζεται λοιπόν, ένα πρότυπο κοινοτικής πραγματικότητας που διέπεται από κοινούς θεσμούς και κυρίως βασίζεται σε μία δυναμική σχέση μεταξύ πόλεως και υπαίθρου.
Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές αυτής της νέας αστικής επανάστασης; Η Αρχαιολογία παρέχει πολύτιμες ενδείξεις για την εμφάνιση ‘εκλεκτών’, των οποίων η σφαίρα επιρροής συμπίπτει με τον έλεγχο της αγροτικής παραγωγής και ορισμένων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Είναι αυτοί που έβαλαν στο παιχνίδι πολύπλοκα συστήματα αυτο-αναπαράστασης, προτιμώντας την ταφική σφαίρα όπου η ομηρική μνήμη των αγώνων στη μνήμη του Πατρόκλου είναι στέρεη – και εμπιστεύτηκαν τον εορτασμό του γένους σε εξωτικά υλικά που εισάγονται από την Ανατολή και στην υψηλή καλλιτεχνική δεξιοτεχνία. Μία προοπτική προς αυτή την κατεύθυνση είναι η εμβάθυνση των μηχανισμών εορτασμού μέσα από την ανάπτυξη μίας νέας εικονογραφίας που εμπιστεύεται εικονογραφικές παραστάσεις όπου κυριαρχούν σκηνές μάχης, επικήδειοι αγώνες, θαλάσσια ταξίδια και θέματα που παραπέμπουν στον ομηρικό κόσμο.
Η έρευνα πάνω σε αυτούς τους σκοτεινούς χαρακτήρες, που όλοι καυχώνται για αριστοκρατική καταγωγή, αλλά μόνο λίγοι προορίζονται να γίνουν κυρίαρχοι, σημαίνει να κατανοήσεις εκείνο το τμήμα της ιστορίας της κεντρικής Μεσογείου που, μετά την πτώση των μυκηναϊκών δυναστειών, θέτει τα θεμέλια για τη γέννηση της Ελλάδος των πόλεων και της νέας εποχής των δημοκρατικών θεσμών.
Το χρονολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετούνται αυτά τα ερευνητικά θέματα είναι η περίοδος από την Υπο-μυκηναϊκή έως την Αρχαϊκή εποχή, περνώντας από τις διαδικασίες πολιτισμικής επεξεργασίας της Πρωτογεωμετρικής και Ανατολίζουσας περιόδου (από τον 11ο έως το πρώτο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ.), με αναφορά στο Αιγαίο, τη σχέση του με την Κύπρο και τη Μεσόγειο προς τη Δύση και την Ανατολή.
Sostieni "Il Sileno"